Efe tanımı : Zulme , işkenceye , haksızlığa başkaldıran ve silahlanıp dağa çıkan , kızanlariyle birlikte fakir fukarayı koruyup gözeten , zalimleri tepeleyen , ulusal çıkarları düşünerek gerektiğinde yurt savunmasına koşan yiğittir. Efeler mert ve cesurdur , mazlumların dostudurlar .Yerel baskı ve haksızlıklara karşı ayaklanarak , dağa çıkan kimselere efe / zeybek denir.

Efeler genellikle , eski Aydın Vilayeti ( AYDIN , MUĞLA , İZMİR , MANİSA , DENİZLİ  ) yöresindeki köy ve çiftliklerinden çıkmıştır . Efe , gönüllerde yaşayan bir kültür hazinesidir , zenginden aldığını fakire veren , yoksul kızlara çeyiz düzen , düğün dernek kuran kişidir.

Kızan : Efelerin emrinde yer alanlara verilen bir isim olup , delikanlı anlamınada kullanılır. Efe kızanlarının başıdır , efelerin ve kızanlarının kendilerine özgü (giysileri) kıyafetleri vardır.

Efelik Kanunu : Efelerin hiç taviz vermeden , kendi aralarında geçerli ve uygulanması gereken kanunları vardır . Adı , sanı , ünü ne olursa olsun hiç bir efe bu kanunların dışına çıkamaz.

Efeleri güçlü kılan ; Cesaretli ve cesur oluşları , baskın yapabilme yeteneklerinin oluşu ve çok  iyi nişancı olmalarıdır. Nişancılıkları ile ilgili olarak bilineneler ; Armudu sapından vurmak ve bozuk paraları havada delmek  gibi hünerleri vardır.

– Eşkiya : Yol kesen , ev basan , soyguncu  ve can kıyıcıdır. Çete sözü , her efenin ekibine verilen bir ad olduğu gibi , eşkiyaların  ekibine de verilen bir addır. İstiklal savaşındaki çetecilik kavramı buradan gelir .

–  Efeler gümüş saat kösteği , gümüş sigara tabakası kullanırlar . Kızanları bunları kullanamaz ,  efenin izni olmadan kızanlar evlenemezler. Efeler ve kızanları ile zeybekler güçlü olduklarını , güçlülüğün ve yenilmezliğin sembolü bildikleri Hz. Hamza’yı örnek alarak yaptıklarını belirtmişlerdir. Bu sebeple içlerinden bir çok pehlivan ve güreşçiler de çıkmıştır .

– Efelik ve zeybeklikte aşamalar ;  En küçük kademe kızanlıktır , sonra zeybek , sonra efe olunur. Batı Anadolu’da evli kadınlar kocalarına efe derler , keza aynı bölgede genç kızlarımız da ağabeylerine efe diye hitap ederler. Zeybek çetesi altı kısımdan oluşur : 1- efe , 2 – baş zeybek / baş kızan , 3 – kızanlar / zeybekler,  4- yardımcı yada muavin çeteler , 5 – haberci ve istihbarat ağı , 6 – yatak ve barınma ağı .

 – Zeybek kılığındaki çeteci Rumlara “ÇALIKAKICI” denir.

ZEYBEK ve EFE kavramları kelime ve kök olarak dilimize nereden nasıl girmiştir. Yapılan araştırmalara göre , Rumca korkusuz gençlere ephekos = efekos denir oradan gelir , apa ve aba efe olarak değiştiğinden , efendi sözcüğünün kısaltılmasından = efe – efem gibi , zeybek – sekban – seymen kavramından da zeybek kavramının geldiği söylenmektedir. 

– SARI ZEYBEK : Ege bölgesinde mert , yiğit ve kahraman , sarışın , çakır gözlü , sarı saçlı ünlü bir efedir. Bu yüzden ; cesaret , güç , gurur ve uyumu en iyi simgeleyen ve bir yönü ilede kendisi ile özdeşleştirilen “MUSTAFA KEMAL ATATÜRK” sarı zeybek oyununu ve türküsünü çok severdi . Atatürk’ün çok sevdiği sarı zeybek türküsü aslında bir Rumeli türküsüdür .

– 2 ŞUBAT 1938 ‘de Gazi Mustafa Kemal ATATÜRK  , ölümünden ( 8 ay ) önce Bursa Belediyesi’nin onuruna düzenlediği son baloda , ZEYBEK ile birkez daha coşup salondaki herkesi hayran bırakır. Atatürk , vals’den sonra orkestra şefine ZEYBEK diye haykırarak , zeybek  oynamak istediğini bildirmiştir. İstek derhal çalınarak yerine getirilir . Böylece ATATÜRK içindeki coşkuyu  bizzat oynadığı  o’ güzel oyunla sergilemiştir .

–  Sepetçioğlu Osman Efe ; Kastamonu ve civarında Osmanlıya karşı isyan etmiştir.

– Tarihimizde Kürt , Ermeni , Rum ve Çingene efelerde vardır . ( Kürt Hacı Mustafa Efe gibi )

–  Eşkiya Grubu Efeler : ATÇALI KEL MEHMET , ÇAKIRCALI  MEHMET , POSLUOĞLU MEHMET , KAMALI  ZEYBEK ‘de mertlikleri ile tanınmış eşkiya grubundan  efelerdir. Kaynakların çoğunda ÇAKIRCALI MEHMET ALİ efe için eşkiyadır kaydı mevcuttur. Halbuki , halk arasında okunan ve söylenen” İZMİR’İN KAVAKLARI ” türküsünün onun adına yakıldığı söylenir ve bu gerçektir .

– Bilindiği gibi Çerkez Ethem ve Anzavur Ahmet batı Anadolu’da isyan çıkaran , düşmanla işbiliği yapan eşkiya ve çete reisleridir. Çerkez Ethem daha ziyade ; Biga , Gönen , Manyas , Ulubat , Susurluk , Bandırma , Karacabey , Sapanca – Adapazarı bölgelerinde zalimlikler yapmıştır. Keza Anzavur Ahmet ‘de aynı bölgelerde ayaklanma yapmıştır.Efe ve zeybekler için ; isyancılarla ve eşkiya ile savaşmak aynen düşmanla savaşmak demektir.

– Bandırma , Gönen , Biga , Balya ve Manyas bölgelerinde ayaklanan Anzavur Ahmet ve çetesindeki isyancıların önde gelenleri şunlardır ; Gönenli Ahmet Aydemir , Pomak İsmail , Sarıköy’den Hasan ve Hüseyin , Kara Ahmet , Gavur imam (İmam Fevzi ) , Salur’dan Tahir Bey ve Hacı Yakup diye bilinen (Kadir)’dir . ***Anzavur Ahmet ; Karabiga yakınlarındaki Adliye köyü civarında Çiftlik köylü Mehmet Efe tarafından öldürülmüştür.

– Milli Mücadeleye katılan efelerimiz denildiğinde hemen ve öncelikle sayabileceğimiz efeler :

KILLIOĞLU HÜSEYİN EFE , DANİŞMENTLİ  İSMAİL EFE , MESUTLARLI  MESTAN EFE , KOZLAKLI MEHMET EFE , YÖRÜK ALİ  EFE , DEMİRCİLİ MEHMET EFE , GÖKÇEN EFE , ESE EFE  , SANCAKLARIN ALİ  EFE ,  DOKUZ HASAN HÜSEYİN EFE , TEKELİ  İSMAİL EFE , SÖKELİ ALİ EFE  ve CAFERAKİ  EFE , GERMENCİKLİ SARI EFE ,  GÖRDESLİ MAKBULE EFE , HALİL EFE , ASLAN YÜREKLİ  EFE , SARI ZEYBEK EFE ile NAZİLLİ’nin  YAĞDERELİ  KÖYÜNDEN SİNANOĞLU EFELER’i  sayabiliriz

– Milli Mücadeleye Katılan Diğer , Değerli Yiğit ve Efelerimiz :  

ALİM EFE ,  BAKIRLI EFE ,  SAÇLI  EFE , TAVASLI  ÖMER  EFE , İSMAİL EFE , DOKUZUN MEHMET EFE , SALCI  ALİ  ÇAVUŞ  ,  MUHARREM ÇAVUŞ  , DURMUŞ ALİ EFE , SOLAĞIN AHMED EFE , İBRAHİM ÇETİN ÇAVUŞ  ,  KARA MUSTAFA EFE , POTAĞIN MEHMET EFE , ADALI  EFE , CESUR İBRAHİM EFE , TUZSUZ EFE , KÖR AHMED EFE , KADIKÖYLÜ TAHİR  EFE , DUACILI  İBRAHİM EFE , KOCA MUSTAFA EFE , KELEŞ EFE , ÇETE SÜLEYMAN EFE , MOLLA AHMET EFE , ILGIN EFE ,  ZALİM HİMMET EFE , ÜMMET EFE , MEHMET ALİ’NİN SÜLEYMAN EFE , MEHMET EFE , SOĞANCILI  KARA  İMAM  EFE , KARA AHMET EFE , BÖCEKLİ HALİL EFE , KARA ERKEK EFE , DAVASLI  OSMAN EFE , KARAİBRAHİM OĞLU  EFELER’dir.

ÖZEL NOT -1 : Balıkesir , Balya , İvrindi , Biga , Gönen , Manyas , Edremit , Havran , Burhaniye , Ayvalık , Ezine , Bandırma , Erdek , Bergama , Soma , Kınık , Susurluk , Kemalpaşa , Karacabey , Ulubat ,  Soma , Salihli , Saruhanlı , Akhisar , Kırkağaç , Demirci , Gördes , Simav bölgelerinde milli mücadeleye katılan ve bölgenin Yunan işgalinden ve isyancılardan temizlenmesini sağlayan çetecilerimiz (efelerimiz) :

Doğancılı Arnavut Ali Bey , Gönenli Nuri ve Çakır efeler , Edremitli Akça ve Dalkıran Mehmet , İvrindili Koca Müdür ,Tevfik ve Salih Bey , Yenice Haydaroba’dan Hikmet ve Ümmet efe , Balya’dan Cafer efe , Kazım Çavuş , Ahmet Lütfü Bey  , Muallim Tahsin Bey , Edincikli Pıtır Hüseyin ve Bacak Hasan , Çetmili Osman Bey , Sarıköylü Kürt Hasan , Manyas Dura köylü Altıparmak Nuri  , Bandırmalı Salih Çavuş , Karacabey Danişmentli Hurşit efe , Körpeağaçlı / Yortanlı Mustafa efe , Çakmaklı Kazım efe , Karabulut Kazım Bey , Çakırcalı Mustafa efe , Ezineli Rüstem efe , Bergamalı Arap Ali Osman efe , Erdekli Hüsnü Çavuş , Abti Çavuş , Erdekli Hasan Çavuş ve  Çapraz Hüseyin ,  Süleyman ve Tevfik efeler , Karacabeyli Arnavut Küçük Hasan , Alaşgarlı Bekir Çavuş , Saçlı (Mustafa ) efe , Hacı Mustafa efe ve Deveci Murat efeler ile Lapsekili Çingene Ali efeler .

ÖZEL NOT -2 : Balıkesir – Şamlı Nahiyesi Müdürü İbrahim Ethem Bey’in Demirci ‘ye Kaymakam olarak atanması ile Demirci ve Gördes yöresinde (Kaymakam ‘a dolayısı ile) Kuvayı Milliye Hareketine katılan efeler ve kahramanlar ; Dr. Yzb . Fazıl Bey , Kütahyalı Halil efe ,  Pehlivan ağa , İsmail Hakkı Efendi , Hacı Veli , Kadıdağlı Pehlivan , Bigadiç Balatlı’dan (muhacir) Hüseyin Efetürk çavuş ve kardeşleri (Molla Mehmet ve Mustafa çavuş) , Hüseyin çavuş , Bakırlı Mustafa efe ve Bakırlı Ahmet efe , Bakırlı Saçlı Mustafa efe , Arslan Ağa , Ahmet Nazif efe , Kabakçı efe , Kulalı İsmail oğlu Mehmet efe , Parti pehlivan , Halil ağa , Usturumculu Halil efe , Gördesli Makbule efe (Halil Efen’in Eşidir) , Simavlı Yusuf çavuş ,Tireli İsmail efendi Recep pehlivan , Mustafa Ağa ,  Bergamalı Arap Ali Osman efe , Çiftlik köylü Mehmet efe .  

ÖZEL NOT -3 : Demirci Kaymakamı İbrahim Ethem Bey’in 13 Mart 1921 tarihli  40 maddelik AKINCILAR YASASI vardır . Bu yasadan bazı bölüm ve bilgiler ;  Kurtuluş amacına yönelik faaliyetleri doğru yapmayan ve bu yasaya uymayanlar cezalandırılırlar . Müfrezelerde görevli  komutanlara verilecek cezalar ; 1-nasihat ,  2 – İdam ‘dır. Nasihat genel komutanca veya diğer müfreze komutanlarınca yapılır. Nasihate rağmen tutumu değişmez ise en kıdemli komutanlardan ikisi tarafından mahkeme edilir. Eğer ileride zarar vermeyecek birisi ise terhis (kovma) veya belli bir yerde ikamete zorlama cezası verilir , yoksa derhal idam edilir.

– Hainlik veya düşmanla işbirliği yapanlara verilecek cezalar; 1- nasihat , 2 – tekdir ve dayak , 3 – kulak ve burun kesme , 4 – malını müsadere ve evini yakma , 5 – idam

– Akıncılara verlecek cezalar (beş türlüdür) : 1 -nasihat , 2 – tekdir , 3 – silah bırakma , 4 – terhis etme (kovma) , 5 – idam . İdamlık akıncıların mahkeme heyetinde ; akıncı müfreze komutanı , yardımcısı ve katip bulunur. Zabıt tutularak diğerlerinin gözü önünde idam edilir . ( idam cezası gerekirse gizlice de yerine getirilebilir)

– Efelerin Kıyafeti  ; Sıradan insanlardan farklı olduğunu göstermek için , aşırı şatafatlı , altın gümüş ve çelik süslemeli giysiler giyen , göz alıcı tüfek , tabanca , kılıç ve kamaları ile batıl inançları gösteren eşyaları (muska , en’am , kur’an ,ve pazubent … vb.) sembolleştirerek evrenselliğe kadar ulaşmışlardır. Egeli Zeybekler’in , Balkan Haiduk’ların , Yunan Klepht’lerin  İtalyan Branditi’lerin kıyafetlerinde olduğu gibi , eşkiyalar da bu tür kıyafetleri tercih etmişlerdir.

–  21 Şubat 1906  tarihli devlete ait  resmi bir belgede tarif edilirken şu ifadeler kullanılmıştır. Mavi çuhadan işlemeli bir camadan ve feremle , ayağında tozluk , arkasında siyah çuhadan abdeslik ve elinde gümüş işlemeli martini ve belinde gümüş kabzalı revolver , arkasında yörük çantasında bir de bağlama tabir olunan çalgıyı hamil (taşıyan) zeybekler ifadesi kullanılmıştır. Efe ve Zeybek kıyafeti deyince genel olarak ; Diz altına kadar şalvar (potur) , kuşak , üstte işlemeli cepken , başta fes üzerine sarılmış telli çevre veya börk , silahlık , ayakta desenli yün çorap ve tozluk  , yemeni veya çizme sayılır.

– ESAS EFE VE ZEYBEK KIYAFETİ (ERKEKLER İÇİN) : FES , OYA , HAKİM YAKA GÖMLEK , CUKA CAMEDAN , CUKA SALLAMA , CUKA POTUR , MUSHAFLIK , GÜMÜŞ KÖSTEK , DOLGU KUŞAK , HORASANİ ŞAL KUŞAK , KAYIŞ – KEMER , SİLAHLIK – KÜTÜKLÜK , GUBUR (TABANCA) , ÇEVRE , YAĞLIK , KÖRÜKLÜ ÇİZME, TOZLUK

– ESAS ZEYBEK (KIZ) KIYAFETİ : ÇİÇEKLİ BAŞLIK , ULADA , GÖMLEK , CEPKEN , ÜÇ ETEK , ŞALVAR , YAĞLIK , ÇORAP , AYAKKABI ‘dır.

 EFE KIYAFETİNİN ÖZELLİK ARZEDEN NİTELİKLERİ :

–  Silahlık : İşlemeli meşinden yapılmıştır , dört veya yedi gözlü olabilir , içinde bulunan ve saklananlara gelince ; yatağan , saldırma veya pala (eğri kılıç) , meşe (sağlam çeliktendir , ısıtıp yara dağlama ve bıçak bilemek için de kullanılır) , gümüş kabzalı iki tabanca ve mermiler bulunur . Keza silahlık ilk yardım çantası olduğu gibi  , içinde iki okka temiz yün yapağı , tütün tabakası , ağızlık , kav , çakmak taşı , çelikten yapılmış dövme çakmak , mermiler için fişeklik bulunur.

– Baştaki ipek yemeniler ; bıçak ve kılıç gibi kesici aletlerin ağzını köreltir , yakın döğüşte başa gelecek darbeleri önleyen koruyucu mihver gibidir. *** Potur – Şalvar : Diz altına kadar mavi -mor çuhadan don .*** Efenin içine giydikleri ; En altta beyaz yakasız ten gömleği , üzerine zıbın (mavi veya kırmızı çizgili ipek gömlek) , onunda üzerine mavi-mor çuhadan yapılmış çapraz düğmeli – kolsuz camadan (üstlük) , camadanın üzerine ; kolları kopçalı , gerektiğinde iliklenebilen ve kol olabilen siyah ipek (klatan) veya sırmalı işlenmiş bir cepken giyilir . – Kollarındaki pazubent içinde koruyucu bir muska bulunur. Boyunlarında asılı olarak , ufak bir en’am ve küçük bir ku’an bulunan hamaylı vardır.

– Efelik ve Zeybeklik daha ziyade ve esasen eski Aydın Vilayeti ( Aydın , Manisa, Menteşe , Muğla , İzmir , Denizli ) ve civar illerde yaygın olarak kendisini göstemektedir. Dolayısı ile yakın il ve beldelerde de yerleşmiştir (Balıkesir , Kütahya , Uşak , Burdur , İsparta , Antalya , Afyonkarahisar , Eskişehir , Ankara ve Kastamonu  , Bilecik , Bursa , Bolu , Konya dahil ) Başka bir deyişle Kastamonu’ya kadar Anadolu’nun batısında efelik ,  zeybeklik , çetecilik ve hatta eşkiyalık görülmüştür. 

– Efeler , Zeybekler , Gençler , Mert Yiğitler , Delikanlılar , Genç Kız ve Kadınlar , Yediden -Yetmişe Egeli’yim diyen tüm Erkek ve Kadınlarımız ZEYBEK oyunu oynarlar . Bu oyunların en başında gelen HARMANDALI zeybeğidir .

Harmandalı ve diğer zeybek oyunları çalınıp oynanırken ; HAYDİ EFEM , HAYDİ EFELER , HADİ ÜLEN , DESTİ … gibi haykırışlar ve naralar çok çok atılır , bu çoşku ve galeyan , efelenip deşarj olmanın bir belirtisidir.

– Güzel olan , efenin tek başına ve /veya ikili zeybek oynamasıdır , bilerek oynandığında ikili dahil ekip oyunu kurmak ve katılmak , kızlı (kadınlı) bir ekipte yer almak her Egeli’nin gönlünde yatan bir heves ve coşkudur.

– Bazen bu heves ve coşkuyu durduramazsınız zeybek çalar çalmaz ortaya (fırlayıverirsiniz , fırlayıverirler) atılırlar . Bu duygu bu satırlarla anlatılmayacak kadar güzel ve özel bir duygudur . Bende Balıkesir’liyim , bu duyguyu böyle yaşayanlardanım ve buna  doğrudur diyorum ve bunun sözle ve yazı ile anlatılamıyacağına inanıyorum .

– Efelik ve Zeybekliğin  ; 10. ncu ‘yy .da Yusuf Paşa ile başlayıp , 17.nci yy’ da Sivri Bölüklbaşı ile devameden , 19.  yy’ da atçalı Kel Mehmet efe  , 20. nci  yy’ da Demirci Mehmet efe ve Yörük Ali efeler  ile sona erdiği görülür.

–  Odakiye = 18 ve 19.ncu yy’ larda efe ve zeybeklerin köy kahvehanelerinde tüccarlardan aldığı bir çeşit vergidir.